Kwetsbaarheid en schaamte

Twaalf schaamcategorieën

Schaamte is iets wat we allemaal ervaren. En hoewel het voelt alsof schaamte zich verstopt in de donkerste uithoeken van ons bestaan, ligt schaamte ook al op de loer op allerlei doodgewone plekken. Uit het onderzoek van Brene Brown blijkt dat er twaalf schaamcategorieën zijn:

– Uiterlijk en lichaamsbeeld
– Geld en werk
– Moeder-/ vaderschap
– Familie
– Opvoeding
– Geestelijke en lichamelijke gezondheid
– Verslaving
– Seks
– Ouder worden
– Geloof
– Traumatische ervaringen
– Een etiket opgeplakt krijgen

Je ziet in dit rijtje dat juist traumatische ervaringen door mensen worden beschreven als iets waar ze zich voor schamen. Dit gevoel van schaamte lezen we ook veel terug in de verhalen van vrouwen. Veel vrouwen die een negatieve bevallingservaring hebben gehad omschrijven gevoelens van schaamte, schuldgevoel, vernedering of gêne. In dit artikel zullen we proberen uit te leggen wat het verschil is tussen deze verschillende facetten.

Het onderscheid tussen schaamte, schuldgevoel, vernedering en gêne
Een van de redenen waarom het zo moeilijk is over schaamte te praten en er meer inzicht in te krijgen, is simpelweg spraakverwarring. We gebruiken de woorden ‘gêne’, ‘schuld’, ‘vernedering’ en ‘schaamte’ vaak door elkaar. Het lijkt misschien pietluttig om te zeggen dat het belangrijk is de juiste term te gebruiken voor een bepaalde ervaring of emotie, maar het is niet alleen een kwestie van woordkeus.

Hoe we deze verschillende emoties ervaren, hangt samen met onze zelfspraak. Hoe praten we met onszelf over wat er gebeurt? Wanneer we onze zelfspraak onder de loep willen nemen en deze vier emoties willen ontwarren, kunnen we het beste eerst naar schaamte en schuld kijken. De meeste onderzoekers en hulpverleners die zich bezighouden met schaamte zijn het erover eens dat het verschil tussen schaamte en schuld in feite het verschil is tussen ‘ik ben slecht’ en ‘wat ik deed was slecht’.
– Schuld = wat ik deed was slecht.
– Schaamte = ik ben slecht.

Stel bijvoorbeeld dat je bent vergeten om je bevalplan uit te leggen aan de nieuwe medische verloskundige van het ziekenhuis en dat er daardoor dingen zijn gedaan die jij eigenlijk niet wilde. Zegt je zelfspraak dan: ‘Ik durf er bijna niet over te praten, ik ben waardeloos als vrouw dat ik niet eens zonder ingreep kon bevallen.’ dan is er sprake van schaamte. Zegt je zelfspraak daarentegen: ‘Het is mijn eigen schuld dat dit mij is overkomen want ik kon niet meer goed opkomen voor mezelf,’ dan spreek je van schuldgevoel.

Wanneer we ons schamen, nemen we onszelf meestal in bescherming. We hebben hier een aantal omgangsvormen voor zoals iets of iemand anders de schuld geven, onze vergissing goed te praten, een smoes te verzinnen of ons te verstoppen. En juist dat verstoppen is iets wat we veel zien bij PTSS. Vermijding is een van de kenmerken van PTSS en hangt vaak samen met schaamte.

Schuldgevoel en hulpverleners
Wanneer we ons verontschuldigen voor iets wat we hebben gedaan, het goedmaken, of gedrag dat niet overeenkomt met onze normen en waarden veranderen, dan zit er meestal een gevoel van schuld achter, in plaats van schaamte. We voelen ons schuldig wanneer we iets wat we hebben gedaan of gelaten bekijken in het licht van onze normen en waarden, en zien dat het er niet mee strookt. Het is een ongemakkelijk maar wel nuttig gevoel. Het ongemakkelijke gevoel, dat in de buurt komt van cognitieve dissonantie, motiveert ons tot wezenlijke verandering. Schuld is net zo sterk als schaamte, maar heeft een positieve invloed, terwijl schaamte destructief is. Uit het onderzoek van Brown is zelfs gebleken dat schaamte funest is voor ons idee dat we kunnen veranderen en verbeteren. Dit is de reden waarom sommige hulpverleners goed omgaan met feedback en andere niet. Het verschil tussen schaamte en schuld zet ons aan tot twee verschillende reacties.

Vernedering
Ook vernedering is een woord dat we vaak verwarren met schaamte. Donald Klein beschrijft het verschil tussen schaamte en vernedering als volgt: ‘Mensen geloven dat een gevoel van schaamte verdiend is, maar vernedering niet’. Een voorbeeld van vernedering is dat als een verloskundige een navelstreng doorknipt ondanks dat er met de verloskundige is besproken dat er een sterke wens is om het te laten uitkloppen en het protest actief genegeerd wordt. Dit is een onnodige handeling die gevoelens van vernedering kan oproepen. Lichamelijke vernedering tijdens de bevalling, zoals bijv. het lachend negeren van de smeekbedes van een vrouw die niet ingeknipt wil worden, wordt door vrouwen ook wel omschreven als ”birth rape”. Hetgeen iets zegt over de ervaren vernedering van de manier van handelen.

Gene
Gene is het minst ernstige van de vier emoties. Je bent er meestal snel weer overheen als je je ergens voor geneert en achteraf kan het zelfs grappig zijn. Het kenmerk van gene is dat we het gevoel hebben dat we niet de enige zijn wanneer we iets genants doen. We weten dat anderen soms hetzelfde doen, dat het niets zegt over wie we zijn en dat het, net als blozen, weer overgaat.

Trauma’s en de kracht van kwetsbaarheid
We vragen ons allemaal af waarom sommige mensen grote veerkracht vertonen na traumatische ervaringen – of dat nu een oorlog, huiselijk geweld, seksueel misbruik of lichamelijke mishandeling is, of minder opvallende, maar even ernstige situaties, zoals onderdrukking, verwaarlozing, isolement of extreme angsten en spanningen – en een vol en bezield leven leiden, terwijl anderen hun trauma nooit te boven komen. Een deel van oplossing zou kunnen liggen in leren omgaan met je schaamtebestendigheid. De mensen met de meeste veerkracht werkten doelbewust aan de volgende vier elementen:

– Het probleem te onderkennen
– Professionele hulp en/ of steun te zoeken
– De schaamte en geheimhouding rond het trauma te doorbreken
– Te leren je weer kwetsbaar op te stellen en te beseffen dat dat niet in één keer klaar is, maar dagelijks oefening vraagt. 

Bezield leven na trauma
Vrouwen met PTSS gebruiken vaak het woord ‘overleven’. Uit interviews met oorlogstrauma overlevers met bezielde levens bleek dat zij zichzelf niet slechtst zagen als een overlever maar als een overlevingskunstenaar die een plek hadden gevonden om om te gaan met het beschermingsmechanisme van strijder of slachtoffer. Ze beschreven doordrongen te zijn van het belang van hun definitie van spiritualiteit, zelfvertrouwen en intuitief handelen. De weg naar herstel was of is zwaar maar door vast te houden aan de vier regels is het ze weer gelukt bevlogen te leven en is er tevens ruimte voor falen in het proces.

Verder lezen over schaamte? Lees dan De kracht van kwetsbaarheid van Brene Brown.